Współczesne miasta mierzą się z wieloma wyzwaniami związanymi ze zmianami klimatu. O tym jak sobie z nimi radzić i dobrych praktykach w zakresie błękitno-zielonej infrastruktury rozmawiamy z Katarzyną Fornal-Urbańczyk – inspektor w Wydziale Gospodarki Komunalnej i Ochrony Środowiska.

1.    Z jakimi wyzwaniami związanymi ze zmianami klimatu mierzy się Zamość? 

Zamość stoi przed wieloma wyzwaniami, które dotyczą większości miast w Polsce – czyli odbetonowania silnie zurbanizowanych przestrzeni, wsparcia bioróżnorodności i zachowania prawidłowej retencji przy kolejnych inwestycjach, zarówno miejskich jak i deweloperskich. Problemem naszego miasta jest także mała ilość urządzonych terenów zieleni. Mamy tylko jeden park miejski, który w sezonie wakacyjnym jest wręcz „zalewany” falą mieszkańców i turystów, którzy szukają chłodniejszego, zacienionego miejsca. 

Kolejnym problemem są liczne wycinki drzew, zarówno w procesie inwestycyjnym jak i przez mieszkańców. Ludzi zgłaszają zamiar usunięcia drzewa, uzasadniając to najczęściej lękiem przez wywróceniem drzewa na nieruchomość. Tylko zapominają, że to często oni doprowadzili do tego, sadząc drzewa niedostosowane wielkością do powierzchni działek czy ograniczając przestrzeń bytową drzew, np. wybrukowaniem większości swojej nieruchomości. To samo dotyczy inwestycji – projektanci skupiają się na elementach budowlanych, projektowanych sieciach podziemnych, itp., nie uwzględniając istniejącego drzewostanu czy przygotowania odpowiedniego podłoża pod nowe nasadzenia. 

2.    Jakie wyzwania zostały zdiagnozowane w ramach przygotowywania Miejskiego Planu Adaptacji dla Zamościa?

W Miejskim Planie Adaptacji dla Zamościa ujęto także ważny problem jakim jest rozwój budownictwa mieszkalnego, który niestety powoduje negatywne zmiany klimatu. Betonowane są całe przestrzenie, a wprowadzane małe nasadzenia, które pełnią jedynie funkcję ozdobną. Ogranicza to stopień retencji prawie do 0. Są też inwestycje na terenach podmokłych, które osiadając na gruncie powodują lokalne podtopienia prywatnych nieruchomości oraz nowopowstałych budynków mieszkalnych wielorodzinnych. W takich miejscach małe, najczęściej obce gatunki nie pomogą w rozwiązaniu problemu. Szpaler „modnych” w Polsce żywotników (tzw. tuj) nie przywróci prawidłowego stopnia retencji, nie oczyści powietrza z zanieczyszczeń i nie zwiększy estetyki terenu.

Na podstawie powyższych wyzwań, można powiedzieć, że naszym największym problemem (ujętym w MPA) jest edukacja ekologiczna mieszkańców, inwestorów, osób odpowiedzialnych za projekty i  inwestycje miejskie oraz osób utrzymujących tereny zieleni. Ten problem dotyczy nie tylko Zamościa, ale i całej Polski. Sadzimy nieodpowiedzialnie – obce gatunki, źle dobrane gatunki do miejsca, zbyt duże drzewa na małych działkach i zbyt małe drzewa na dużych obszarach, wzdłuż dróg czy bulwarów. Ograniczamy się do kilku gatunków, najczęściej różnych odmian żywotników i trawników, wolimy słuchać dźwięki kosiarki, a nie przyrody na niekoszonych łąkach kwietnych. Nieświadomie zabijamy bioróżnorodność, co z kolei prowadzi do zmian klimatu. 

3.    Jak Zamość radzi sobie z tymi wyzwaniami? 

Miasto Zamość od kilku lat wychodzi naprzeciw tym wyzwaniom, podejmując wiele przedsięwzięć, zarówno miejskich, jak i w ramach ekologicznych projektów, w których uczestniczy. 

Jako priorytet ustanowiliśmy sobie edukację mieszkańców poprzez podniesienie poziomu świadomości ekologicznej, upowszechnienie wiedzy dot. towarzyszącym nam zmianom klimatu i kształtowaniu naturalnych postaw pro środowiskowych, mających wpływ na zrównoważony rozwój społeczeństwa – przede wszystkim dzieci i młodzieży. Pragniemy uświadomić mieszkańcom Zamościa, że życie w mieście może oferować funkcjonowanie w środowisku o wysokiej jakości,  a rozwiązaniem problemu nie jest ucieczka na przedmieścia, lecz praca nad „odbetonowaniem i zazielenianiem” terenów zurbanizowanych i kształtowanie wspólnej (klimatycznej) odpowiedzialności mieszkańców. 

Kolejne działania to głównie zadania inwestycyjne zapisane w MPA, które realizujemy w miarę posiadanych środków w budżecie lub przy współpracy z podmiotami zewnętrznymi, np. stowarzyszeniami czy lokalnymi przedsiębiorcami.

4.    Jakie działania w zakresie adaptacji do zmian klimatu są podejmowane w mieście? 

Większość działań miasta Zamość w kierunku adaptacji do zmian klimatu jest reakcją na aktualne potrzeby, zarówno mieszkańców jak i obserwacji otaczającego nas środowiska. Kiedy kilka lat temu obserwowaliśmy coraz dłuższe okresy suszy – postanowiliśmy ograniczyć koszenie i założyć pierwsze łąki kwietne w mieście. Gdy zamojskie rodziny zgłaszały potrzebę nasadzeń zacieniających na placach zabaw – posadziliśmy ozdobne drzewa, będące jednocześnie pokarmem dla owadów i zwierząt. Zrezygnowaliśmy z chemicznych oprysków na komary i kleszcze, by ochronić pożyteczne owady i małe zwierzęta. Dodatkowo przygotowaliśmy hotele dla owadów, budki lęgowe dla jerzyków i domki na zimę dla jeży. 

Obecnie przygotowujemy pod uchwałę Rady Miasta dokument „Standardy utrzymania terenów zieleni w miastach”, który został opracowany przez 35 polskich miast we współpracy z ekspertami. Standardy, uwzględniają najwyższą jakość prac pielęgnacyjnych zieleni w mieście, gdzie na równi stawiane są estetyka, czystość i trwałość miejskiej zieleni z dbałością o jej funkcje związane z retencją wód opadowych, adaptacją miast do zmian klimatu i ochroną różnorodności biologicznej. Ważnym elementem w tym opracowaniu jest planowany wzrost jakości świadczonych usług i wprowadzenie ujednoliconych wytycznych w procesach inwestycyjnych. W tym przypadku najlepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie tych wytycznych rządowym rozporządzeniem lub ustawą, która obligowałaby wszystkie samorządy i inwestorów do prawidłowego zarządzania terenami zielonymi i zahamowała negatywne zmiany klimatu.
 Podejmując wyzwania klimatyczne, miasto Zamość stara się dotrzeć do jak największej liczby mieszkańców. Realizujemy to, włączając różne grupy wiekowe w ekologiczne wydarzenia, takie jak zakładanie łąk kwietnych, sadzenie drzew czy warsztaty z zakładania ogrodów deszczowych. 

Utworzenie ogrodów deszczowych było odpowiedzią na zgłaszane przez mieszkańców problemy z adaptacją deszczówki w swoim ogrodzie, rozwiązaniem dla nieodpowiednio odprowadzanej deszczówki z budynków użyteczności publicznej, czy znalezieniem pomysłu dla terenów zielonych niezagospodarowanych, gdzie brak jest środków na bieżące utrzymanie i pielęgnację. Zwłaszcza, że trwała pandemia, która miała w tym przypadku plusy, bo zaczęliśmy dbać o swoje ogrody i szukać oszczędności w kosztach zużywania i odprowadzania wody. 

5.    Jaką rolę pełnią ogrody deszczowe na terenach miejskich? 

Ogród deszczowy, dzięki specjalnie dobranym gatunkom roślin i warstwom filtracyjnym, spełnia nie tylko funkcję estetyczną, ale przede wszystkim zagospodarowuje wodę opadową z powierzchni większej niż sam ogród, zapobiega obniżaniu wód gruntowych i lokalnym podtopieniom podczas nawalnych opadów. Oczyszcza on wodę z zanieczyszczeń pochodzących z dróg, chodników i innych nieprzepuszczalnych nawierzchni. Ogrody takie, można zakładać na terenach silnie zurbanizowanych, bez powierzchni biologicznie czynnej czy na małych przestrzeniach „zielonych” przy domu. Ogrody nie wymagają podlewania ani wymiany sadzonek. Nasadzenia są dobierane tak, aby adaptować deszczówkę, ale i wspierać bioróżnorodność. Zagospodarowana przestrzeń jest bezobsługowa, woda opadowa zostaje w pełni wykorzystana w miejscu opadu, a pięknie kwitnące rośliny przyciągają mieszkańców i turystów. 
Jesteśmy dumni, że dzięki założeniu ogrodu deszczowego w pojemniku i gruncie, udało nam się stworzyć modelowe rozwiązania dla innych obiektów w mieście i dla prywatnych nieruchomości. Młodzież ze szkoły, stopniowo powiększa teren zielony wokół pojemnika i chętnie spędza tam czas podczas lekcji w zielonej klasie. Wzrosła też estetyka otoczenia budynku ośrodka sportu, które jest najchętniej fotografowanym „zielonym” rozwiązaniem w mieście. Często dostajemy zapytanie od Zamościan o gatunki roślin tam posadzonych, a od przedstawicieli innych samorządów, w jaki sposób zostały one wykonane. Szukają oni także „wsparcia” w zakresie wiedzy technicznej dot. zakładania łąk kwietnych, form wsparcia i warsztatowej edukacji mieszkańców.

6.    Czy mieszkańcy Zamościa angażują się w planowanie i realizację działań adaptacyjnych? Czy uczestniczyli w powstaniu ogrodów deszczowych?

Miasto Zamość wychodzi z założenia, że włączając mieszkańców w inicjatywy działań na rzecz klimatu, przemiana zachodzi nie tylko w przestrzeni miejskiej, ale i w naszych dotychczasowych złych nawykach.
Mieszkańcy Zamościa chętnie angażują się w ekologiczne działania, od teorii do praktyki. Jeszcze kilka lat temu, to Urząd wychodził z inicjatywą takich działań. Obecnie placówki oświatowe, stowarzyszenia, różnego rodzaju organizacje społeczne czy prywatni przedsiębiorcy, sami zgłaszają się do nas z prośbą o włączenie ich w miejskie akcje na rzecz klimatu. 

Co roku organizujemy ekologiczne warsztaty podczas wydarzeń miejskich, promujemy błękitno-zieloną infrastrukturę, wspieramy bioróżnorodność gatunkową czy promujemy zrównoważony transport miejski. Stawiamy na praktyczne podejście do tych działań, włączając na każdym etapie uczestników danej akcji. Wspólnie z przedszkolakami zakładaliśmy łąki kwietne, z uczniami budowaliśmy zielone klasy i ogrody sensoryczne przy placówkach, a z całym przekrojem grup wiekowych tworzyliśmy Zielone płuca dla Zamościa sadząc ponad 200 drzew przy ścieżkach rowerowych.
Przykładem integracyjnych działań były przeprowadzone w październiku 2020 roku dwudniowe warsztaty z zakładania ogrodów deszczowych. Wspólnie z mieszkańcami i uczniami zamojskich szkół zostały zrealizowane dwie formy takich ogrodów: pojemnikowy i ziemny. Zadaniem warsztatów był pokazanie mieszkańcom Zamościa jak sami mogą wykonać taki ogród i jaki jest jego cel. Wzór do naśladowania dali dyrektorzy zamojskiego magistratu i radni RM Zamość, którzy chętnie chwycili za łopaty i włączyli się w tworzenie nagrodzonego, m.in. w konkursie ECO-MIASTO, pierwszego w woj. lubelskim ogrodu deszczowego.
Warsztaty zostały przeprowadzone przez przedstawicieli Fundacji Sendzimira z Warszawy, w ramach udziału miasta Zamość w projekcie, który umożliwiał wymianę doświadczeń związanych z adaptacją i działaniami na rzecz klimatu pomiędzy miastami/gminami w Polsce i europejskimi krajami.

7.    Ogrody deszczowe w Zamościu powstały w  ramach projektu BEACON. Jaki jest cel tego projektu? 

BEACON (Bridging European and Local Climate Action) miał na celu promocję działań na rzecz ochrony klimatu oraz ułatwienie wymiany doświadczeń pomiędzy rządami oraz samorządami i szkołami w siedmiu krajach Europy. Umożliwiał on zwiększenie świadomości i  wiedzy na temat zmian klimatu oraz opracowanie działań mogących im przeciwdziałać. Uczestnictwo w projekcie wsparło lokalną promocję kultury dbałości o środowisko poprzez rozwój błękitno–zielonej infrastruktury („zielone” klasy, ogrody deszczowe), wsparcie zrównoważonego transportu („zielone” ścieżki rowerowe, zielone trakty piesze zmniejszające temperaturę w mieście itp.) czy efektywne wykorzystanie energii (lekcje energetyczne, kampania edukacyjna dot. zmniejszenia zużycia i kosztów energii).

Program, który także dużo wniósł do naszych planów na rzecz adaptacji do zmian klimatu, to Zielony Lider. W trakcie programu, wspólnie z ekspertami opracowaliśmy koncepcję adaptacji deszczówki na zamojskim osiedlu. Problemem, z którym chcieliśmy się zmierzyć są lokalne podtopienia przy nawalnych deszczach, gdzie planowanym przez nas rozwiązaniem będzie budowa ogrodu deszczowego z naturalnym placem zabaw, który jednocześnie będzie spełniał funkcję zbiornika infiltracyjnego. 

8.    Jakie inne działania w zakresie błękitno-zielonej infrastruktury/odbetonowania są planowane w Zamościu?

Jak już wcześniej wspomniałam, miasto Zamość jest na etapie składania wniosku o dofinansowanie projektu zagospodarowania wody deszczowej na terenie zamojskiego osiedla budynków wielorodzinnych. Poprzez wykorzystanie rozwiązań naturalnej retencji krajobrazowej planuje się stworzenie atrakcyjnej przestrzeni o charakterze rekreacyjnym i zwiększenie bioróżnorodności wśród projektowanych nasadzeń. Celem pośrednim jest też zwiększenie świadomości gospodarowania wodami opadowymi w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem roli błękitno - zielonej infrastruktury (NBS). Zabiegi te oparte są na wprowadzeniu szeregu rozwiązań: budowa przelewowych niecek filtracyjnych z ogrodami deszczowymi, zastosowanie swale’i (koryt melioracyjnych) na rzędnej, które spowolnią nurt wody opadowej, budowa ścieżek o nawierzchni przepuszczalnej oraz zastosowanie roślinności zmiennowilgotnej. Elementy te będą uzupełnione o roślinność pożyteczną i jadalną, mostek pozwalający na podziwianie ogrodów podczas wysokiej wody, wierzbowy szałas do zabawy oraz pieńki do wspinaczki.

Kolejnym działaniem, które jest na etapie pozyskiwania wsparcia finansowego, jest budowa terenu rekreacyjno-wypoczynkowego z wykorzystaniem naturalnych rozwiązań z zakresu błękitno-zielonej infrastruktury. Utworzony zostanie park kieszonkowy wzdłuż rzeki Łabuńki, będący miejscem wypoczynku zarówno dla mieszkańców jak i turystów. Co więcej, park ten wesprze rozwój infrastruktury publicznej w zakresie tworzenia tzw. „miasta 15-minutowego” z dostępem do terenów zielonych i rekreacyjnych. Dodatkowo jego utworzenie zapewni bezpieczną komunikację między miastami, a jednocześnie „odciąży” do tej pory jedyny park w Zamościu. Wprowadzenie nawierzchni w formie drewnianych pomostów posadowionych na palach ma umożliwić użytkownikom wejście w teren podmokły, do tej pory niedostępny i stworzyć nowe miejsce wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców okolic. Będzie też świetną alternatywą dla Miejsc Obsługi Rowerzystów, przygotowując miejsce do odpoczynku dla użytkowników ścieżki rowerowej. Projektowana roślinność będzie adaptowała deszczówkę oraz spełniała funkcje poprawiające wizerunek miejsca, edukacyjne i podnoszące komfort użytkowników.

Regularnym działaniem miasta niwelującym betonowe „wyspy ciepła” i jednocześnie wspierającym bioróżnorodność, są akcje pod nazwą Zielone płuca dla Zamościa, realizowane we współpracy z Klubem Rotary Zamość. Wydarzenia realizowane w ramach powyższego hasła, polegają na sadzeniu drzew wzdłuż ścieżek rowerowych, zakładaniu łąk kwietnych i warsztatowej edukacji ekologicznej. Uczestniczą w nich przedszkolaki, uczniowie szkół podstawowych i ponadpodstawowych oraz przedstawiciele lokalnych nadleśnictw.

9.     Z jakich środków korzysta miasto realizując działania związane z BZI? Czy są to środki własne, zewnętrzne czy jeszcze inne? 

Miasto Zamość, dzięki członkostwie w Stowarzyszeniu Gmin Polska Sieć ’Energie Cite’, ma możliwość uczestniczenia w wielu projektach międzynarodowych, w ramach których pozyskiwana są wiedza, inspiracje oraz środki na realizację zadań, w tym związanych z BZI. Dodatkowo, jak już wcześniej wspomniałam, zgłaszają się do nas lokalne stowarzyszanie i przedsiębiorcy, którzy w dużej mierze dofinansowują i uczestniczą w wykonawstwie, planowanych wspólnie działań. Kolejny rok, finansowo, materiałowo ale i fizycznie, wspierają nas członkowie Rotary i partnerzy prywatni. Do realizacji działań dołączają pracownicy Urzędu Miasta oraz jednostek miejskich: Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej i Ośrodka Sportu i Rekreacji. Mając taki zespół wsparcia, koszty ponoszone przez miasto są niewielkie, a udział w nich dzieci i młodzieży, ma dodatkowo wymiar edukacyjny. 

Jako kilkukrotny laureat nagrody ECO-MIASTO, podejmujemy kolejne wyzwania by zmieniać Zamość na miasto z dobrym klimatem. Podczas oficjalnych spotkań, np. z przedstawicielami miast partnerskich, także sadzimy drzewa i w ten sam sposób odwdzięczamy się podczas odwiedzin w ich miastach. W najbliższym czasie będziemy tworzyli aleję drzew z okazji 30-lecia zamojskiej szkoły społecznej, a obok bioróżnorodną przestrzeń z różnego rodzaju nasadzeń o walorach sensorycznych, zacieniających i będących pokarmem dla pożytecznych owadów i małych zwierząt. Natomiast w najbliższy Światowy Dzień Ziemi, wspólnie z przedszkolakami i uczniami szkół podstawowych utworzymy park kieszonkowy przy HUB-ie komunikacyjnym w Zamościu. Dzięki niemu, podróżni będą mogli odpocząć w otoczeniu natury. Wymienione działania będą w większości pokryte ze środków sponsorów, co przy obecnej inflacji w dużej mierze odciąży budżet miasta.

10.    Jak miasto znajduje środki na realizację działań tego typu? 

W budżecie miasta na każdy rok zabezpieczane są środki na zieleń. Niestety większość z nich przeznaczana jest na jej utrzymanie i pielęgnację. Dlatego staramy się współpracować z wydziałem inwestycji, by w planowanych projektach uwzględniali dodatkowe nasadzenia. Partnerem w takich działaniach jest też Zarząd Dróg Grodzkich w Zamościu. W obu przypadkach, gdy na terenie realizowanej inwestycji nie ma miejsca na nowe nasadzenia, wskazujemy inne, na którym realizujemy wcześniej wymienione akcje. 

Czasami korzystamy z wpłat od inwestorów, którzy nie chcą/nie mogą wykonać nowych nasadzeń i wolą zapłacić za wycinkę drzew na swoim terenie,  a także z kar za zniszczenie bądź usunięcie bez zezwolenia drzew, które zgodnie z ustawą o ochronie przyrody, mogą być przeznaczone tylko na cele związane z ochroną środowiska. Na szczęście, nie mamy wiele takich sytuacji, ponieważ staramy się, tam gdzie jest to możliwe, zalecać nasadzenia kompensacyjne. Trudniej jest z wykonawcami prac, którzy często nie posiadają wiedzy jak prawidłowo pielęgnować drzewo, czy z zarządcami terenów, którzy to zlecają.

Oprócz powyższych środków dochodzi sponsoring ww. organizacji i przedsiębiorstw, dzięki któremu wspólnymi siłami i przy niewielkim nakładzie finansowym Miasta, realizujemy mniejsze „zielone” projekty. W przypadku działań inwestycyjnych, jak budowy terenów rekreacyjnych w ramach działań BZI, staramy się o dofinansowanie ze środków unijnych, RPO czy w ramach projektów transgranicznych.
Liczymy na to, że Zamość będzie kojarzony nie tylko jako miasto wpisane na listę UNESCO, ale jako zielony, przyjazny do życia i będący modelowym wzorem naturalnych działań adaptacyjnych do zmian klimatu.