Zmiany klimatu to procesy globalne, jednak ich skutki odczuwalne są przede wszystkim lokalnie. Szczególnie narażone na ekstremalne zjawiska klimatyczne są miasta.

O działaniach adaptacyjnych podejmowanych przez jedno z nich - Rudę Śląską oraz o dobrych praktykach w zakresie błękitno-zielonej infrastruktury rozmawiamy z Michałem Adamczykiem – przedstawicielem Urzędu Miasta Ruda Śląska, z Wydziału Rozwoju Miasta.

1.    Jakie wyzwania zostały zdiagnozowane w Planie Adaptacji Miasta Ruda Śląska do zmian klimatu do roku 2030?

Ruda Śląska, jako miasto o liczbie ludności przekraczającej 130 tysięcy mieszkańców, posiada opracowany plan adaptacji do zmian klimatu do roku 2030. Głównym celem dokumentu jest zwiększenie odporności miasta na przewidywany w perspektywie 2030 roku wzrost częstotliwości i intensywności występowania fal upałów, wyższych temperatur maksymalnych oraz okresów bezopadowych z wysoką temperaturą, deszczy nawalnych skutkujących podtopieniami, powodzi nagłych/powodzi miejskich oraz powodzi od strony rzek. Zwrócono także uwagę na kwestie silnego i bardzo silnego wiatru oraz burz. Zaplanowane działania adaptacyjne pomogą miastu przystosować się do zmian klimatu, redukując podatność poszczególnych sektorów miasta na ich wpływ. Do sektorów, o których mowa wliczają się elementy infrastruktury gospodarki wodnej, terenów zabudowy mieszkaniowej o wysokiej intensywności, transportu oraz energetyki. Działania adaptacyjne dobrano tak, aby każdy cel adaptacyjny był osiągnięty w optymalny sposób, uwzględniając między innymi kryteria zrównoważonego rozwoju, efektywności kosztowe oraz synergiczne współoddziaływanie efektów adaptacji w ograniczaniu innych zagrożeń. Działania wchodzące w skład opracowania zostały wypracowane w trybie warsztatowym i następnie ocenione narzędziami analitycznymi.

2.    Jakie są główne zagrożenia klimatyczne w Rudzie Śląskiej?

Z przeprowadzonych analiz wynika, iż głównymi zagrożeniami klimatycznymi w Rudzie Śląskiej są:

• wzrost liczby dni z temperaturą maksymalną powietrza, dni upalnych i fal upałów,
• długotrwałe okresy bezopadowe oraz okresy bezopadowe połączone z wysoką temperaturą powyżej 25°C,
• występowanie krótkotrwałych, lecz intensywnych opadów o dużej wydajności, które mogą powodować wystąpienie powodzi miejskich oraz lokalne podtopienia terenu ulic i budynków, 
• występowanie tzw. miejskiej wyspy ciepła,
• rosnąca liczba „niżówek” i deficyty wody w reprezentatywnych dla miasta punktach wodowskazowych na rzekach Bytomce i Kłodnicy,
• istotny poziom koncentracji zanieczyszczeń powietrza na terenie miasta, szczególnie pyłami, w tym występowanie smogu zimowego,
• nasilenie się burz i wiatrów.

Zjawiska te stanowią poważne zagrożenie dla prawidłowego funkcjonowania miasta oraz zdrowia i życia jego mieszkańców. Znajdują one odzwierciedlenie w obserwowanych w okresie od 1981 r. do 2015 r. zmianach warunków klimatycznych. Nadrzędnym celem planu adaptacji jest zapewnienie poprawy jakości życia i bezpieczeństwa mieszkańców wraz z zachowaniem walorów środowiskowych oraz efektywnego funkcjonowania gospodarki miasta w warunkach zmian klimatu.

3.    Jakie cele postawiono w Planie Adaptacji Miasta Ruda Śląska?

Celem planu jest zwiększenie odporności miasta na zagrożenia związane z:

• opadami, w tym zwiększenie odporności gospodarki wodami opadowymi i transportu drogowego na zjawiska związane z intensywnymi opadami gwarantującej bezpieczeństwo mieszkańców oraz stabilne funkcjonowanie miasta, zwiększenie odporności terenów zabudowy miejskiej na intensywne deszcze, powodzie miejskie i rzeczne przez zapewnienie wysokiej skuteczności systemu przeciwpowodziowego na terenach bezodpływowych oraz potoku Bielszowickiego, zapewnienie wysokiej skuteczności systemu przeciwpowodziowego na rzece Kłodnicy oraz zwiększenie odporności zabudowy miejskiej wielorodzinnej na intensywne deszcze, powodzie miejskie oraz poprawę bezpieczeństwa, warunków zdrowotnych i komfortu mieszkańców.  wiatrem, w tym zwiększenie bezpieczeństwa budynków i mieszkańców wobec zagrożeń burzowych i silnego wiatru. 
• występowaniem fal upałów, tzn. zmniejszenie negatywnych oddziaływań fal upałów na mieszkańców zwartej zabudowy wielorodzinnej oraz zwiększenie bezpieczeństwa dostaw energii elektrycznej w warunkach występowania wysokich temperatur.

4.    Jakie prośrodowiskowe działania zostały podjęte dotychczas w mieście, a jakie są planowane do realizacji w najbliższej przyszłości?

Miasto zrealizowało i wciąż realizuje szereg projektów, związanych z rozwojem błękitno-zielonej infrastruktury, które wynikały w dużej mierze z Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Ruda Śląska do roku 2030. Staramy się wdrażać szerokie partycypacyjne podejście do realizacji projektów rewitalizacyjnych. Do tych przedsięwzięć zaliczyć należy przede wszystkim Program Renowacji Podwórek, którego celem była rewitalizacja wybranych, najbardziej zdegradowanych przestrzeni podwórkowych, poprzez działania związane z podniesieniem estetyki przestrzeni, nasadzeniami i małą architekturą. Warto podkreślić, że rewitalizacja oraz rekultywacja dotyczy zdegradowanych przestrzeni w mieście, których udział w ogólnej powierzchni miasta to niemal kilkanaście procent. Tutaj wymienić należy Trakt Rudzki, Górę Antonia oraz Koksownię Orzegów. Zwałowiskom cynku, hałdom powęglowym czy terenom po koksowni nadano drugie życie, poprzez utworzenie nowych, bezpiecznych, atrakcyjnych przestrzeni publicznych, stosując jednocześnie innowacyjne rozwiązania 
w zakresie oczyszczania gleb z zanieczyszczeń naturalnymi metodami m.in. za pomocą bakterii, czy stosując metody fitostabilizacji oraz fitoremediacji.

5.    Na czym polegała realizacja tych zadań?

Pierwszym dużym zrealizowanym z powodzeniem projektem był LUMAT – rewitalizacja pocynkowej hałdy w Rudzie Śląskiej oraz wykreowanie nowej, atrakcyjnej, przestrzeni publicznej, w ramach programu Interreg Central Europe. Po raz pierwszy na taką skalę w kraju zastosowano wspomaganą fitostabilizacji, czyli wprowadzenie do podłoża odpowiednich dodatków ograniczających biodostępność metali ciężkich oraz wysiew odpowiednio wyselekcjonowanych gatunków traw, które nie pobierają zanieczyszczeń do części nadziemnej. Rudzka hałda jest też największym do tej pory tego typu obiektem, który ze zdegradowanego przeobrażony został w bezpieczną zieloną przestrzeń publiczną.

Kolejnym ciekawym projektem, w którym miasto brało udział, był UrbanLinks 2 Landscape – w ramach programu INTERREG EUROPE. Głównym celem projektu była promocja innowacyjnych rozwiązań z dziedziny rekultywacji nieużytków poprzez tworzenie w ich miejscu wielofunkcyjnych, publicznych terenów zielonych. W ramach działań zmierzających do efektywnego rozwoju takich obszarów, w projekcie wyodrębniono: usługi ekosystemowe, łagodzenie zmian klimatu, miejskie rolnictwo, aktywne formy wypoczynku. W efekcie Miasto dzieliło się swoimi doświadczeniami w kształtowaniu zdegradowanych przestrzeni w kierunku zielonym, ale również poznało inne dokonania europejskie w tym zakresie.

Kolejnym projektem, w którym uczestniczyła Ruda Śląska, jest SALUTE 4 CE, realizowanego w ramach program INTERREG Central Europe. SALUTE to zintegrowane zarządzanie środowiskiem z użyciem mikroskwerów w miejskich obszarach funkcjonalnych.

6.    Jak wyglądały prace przy rekultywacji terenu Koksowni Orzegów?

Koksownia Orzegów to kolejny przykład udanej rewitalizacji poważnie zaniedbanej przestrzeni. Pięciohektarowy teren po byłej koksowni Orzegów w Rudzie Śląskiej został oczyszczony z niebezpiecznych substancji. Dzięki przeprowadzonym tam pracom rekultywacyjnym z gleby usunięte zostały metale ciężkie, cyjanki oraz związki ropopochodne, a cały obszar dawnego zakładu zaadaptowano na park z licznymi atrakcjami, m.in. tarasem widokowym, górką saneczkową, placami zabaw czy ścieżką dydaktyczną. Powierzchnię parku podzielono na dwie strefy – teren przylegający do zabytkowych obiektów zagospodarowano alejkami parkowymi i obiektami małej architektury, a północną część zaaranżowano jako teren zielony bez wytyczonych ścieżek. Obszar inwestycji oświetlono, wybudowano toaletę, utworzono miejsca parkingowe i wiatę rowerową, wybudowano dwa place zabaw dla dzieci, ustawiono ławki parkowe oraz leżaki. Dzięki przeprowadzonym działaniom obszar został całkowicie zrewitalizowany – oczyszczono glebę z niebezpiecznych substancji, wykonano zmianę zagospodarowania terenu na park rekreacyjno-edukacyjny oraz zadbano o upamiętnienie pierwotnej funkcji tego miejsca.

7.    Które projekty zasługują na szczególne wyróżnienie i dlaczego?

Z perspektywy miasta, jednym z bardziej wartościowych projektów, który został zrealizowany w ostatnich latach, jest program renowacji podwórek. Dzięki projektowi udało się na nowo zagospodarować przestrzenie pomiędzy budynkami o łącznej powierzchni 3,6 ha. kilka lat temu, kiedy zrodził się pomysł rewitalizacji miejskich podwórek w Rudzie Śląskiej, niewiele polskich samorządów decydowało się na takie inwestycje. Dziś z perspektywy czasu można powiedzieć, że nasz autorski program renowacji podwórek znakomicie się przyjął. Oprócz samej rewitalizacji przestrzeni, dużym sukcesem było zaangażowanie w projekt mieszkańców, którzy brali czynny udział w odnawianiu swojego najbliższego otoczenia – to właśnie  zaangażowanie mieszkańców są wyróżnikiem rudzkiego programu. W ramach renowacji podwórek w Rudzie powstały miejsca spotkań mieszkańców, pojawiła się mała architektura, wybudowane zostały także dojścia i chodniki, a przestrzenie zostały oświetlone. Projekt dotyczył w sposób bezpośredni ponad 3 tysięcy rudzian. Mieszkańcy nie tylko brali udział w konsultacjach, ale byli także angażowani w prace rewitalizacyjne dotyczące głównie nasadzeń zieleni. W Rudzie Śląskiej znajduje się 1667 podwórek o powierzchni blisko 370 ha z czego 88 z nich jest najbardziej predysponowanych do zagospodarowania. W związku  z tym, miasto planuje w ciągu najbliższych kilku lat przystąpić do realizacji kolejnych etapów programu, tym razem jednak, kładąc większy nacisk na kwestie klimatyczne.

Z kolei z punktu stopniowego dostosowywania się miasta do zmian klimatu najbardziej istotnym przedsięwzięciem jest rozpoczęcie prac nad projektem dotyczącym nowego zagospodarowania rynku, którego jednym z celów jest ograniczenie miejskiej wyspy ciepła.

Obecny wygląd placu jest wynikiem jego przebudowy, która miała miejsce w latach 2009-2010. 

To wtedy zdecydowano, że w części parkowej przestrzeń zostanie zastąpiona 
w zdecydowanej większości płytami i kostką betonową. Planowana inwestycja obejmować będzie rozszczelnienie betonowej powierzchni, zazielenienie oraz retencję wód deszczowych. Takim zabiegom ma być poddana blisko ¼ całej powierzchni placu. Następnym krokiem po przeprowadzonych konsultacjach będzie opracowanie dokumentacji projektowej. Koncepcja wraz z zaakceptowanymi uwagami mieszkańców zostanie przekazana projektantowi, który zajmie się opracowaniem niezbędnej dokumentacji. Ta zaś będzie podstawą do realizacji samej przebudowy rynku w Nowym Bytomiu, na którą miasto będzie chciało zdobyć środki.

8.    Dlaczego zdecydowano się na rewitalizację placu Jana Pawła II i jakie są najważniejsze założenia koncepcji nowego zagospodarowania terenu?

Podczas przeprowadzanych w ramach kampanii rozmów z mieszkańcami wielokrotnie sygnalizowano potrzebę odbetonowania placu. Wśród najistotniejszych mankamentów przestrzeni wymieniono brak cienia, nasłonecznienie – wyspa ciepła – oraz brak zieleni wysokiej. Zieleń niska, w tym trawniki, jest niewielkich rozmiarów, a w dodatku jest ona przerzedzona kostką brukową. Ponadto mieszkańcy zwracali uwagę na brak lokali usługowych (np. ogródków gastronomicznych) bezpośrednio przy placu. Niewielka liczba lokali znajduje się w południowej pierzei oddzielona ulicą i parkingami. Wśród innych problemów wymienia się: brak toalety publicznej, nieczynną fontannę, bariery w poruszaniu się dla osób z niepełnosprawnością, schody terenowe wzdłuż południowej, zachodniej i wschodniej granicy terenu czy brak oznaczenia poziomego.

Najważniejsze założenia koncepcji nowego zagospodarowania terenu to zazielenienie placu, dodanie elementów zacienienia (zieleń, pergole), zwiększenie atrakcyjności wizualnej placu oraz jego funkcjonalności.

9.    Jak będzie to wyglądało szczegółowo?

Wprowadzone zostaną rozwiązania błękitno-zielonej infrastruktury – zazielenienie placu, zmniejszenie efektu miejskiej wyspy ciepła i retencja wody deszczowej poprzez – instalację zbiornika podziemnego – zarówno z powierzchni placu oraz, być może, dachów okalających plac budynków. Zachowana zostanie struktura przestrzenna posadzki placu i miejscowo wymieniona nawierzchnia utwardzona na nawierzchnię przepuszczalną. Wprowadzone zostaną obszary zieleni niskiej – powierzchni w module nawiązującym do istniejącej posadzki wraz z siedziskami. Zostanie nasadzona zieleń wysoka – drzewa o szerokim pokroju, które dobrze się ukorzeniają w warunkach placu (posadzenie szkółkowanych, względnie dużych drzew, o średnicy pnia kilkunastu centymetrów, przygotowanych do warunków miejskich). Przestrzenie zieleni zostaną wyniesione ponad poziom posadzki placu, dla ochrony przed zadeptaniem i kształtowaniem enklaw do siedzenia. Zamontowane zostaną dodatkowe elementy wyposażenia placu – miejsca do siedzenia, pergole, ogródki gastronomiczne itp. Niefunkcjonalne i niekomfortowe miejsca z gęstym, "szachownicowym" przemieszaniem nawierzchni utwardzonej  i trawiastej zostaną zlikwidowane na rzecz większych, spójnych  obszarów nawierzchni zielonej lub utwardzonej. Pojawią się pawilony gastronomiczne w południowo-wschodnim i południowo-zachodnim narożniku placu. Zlikwidowana zostanie nieczynna, centralnie usytuowana fontanna  i zastąpiona rozwiązaniami błękitno-zielonej infrastruktury, w tym podziemnym zbiornikiem retencyjnym. Ważnym rozwiązaniem będzie recykling elementów przestrzeni, w nawiązaniu do idei "gospodarki obiegu zamkniętego" – ponowne wykorzystanie materiałów po rozszczelnieniu płyt granitowych, kostki betonowej. Wykorzystanie i adaptacja istniejących elementów zagospodarowania placu, tj. słupy świetlne dla konstrukcji pergoli, ławek i stolików. W przypadku elementów, które nie będą wykorzystywane na miejscu, rekomendowane jest użycie ich w innych działaniach, np. w ramach rewitalizacji podwórek w sąsiednich obszarach.

10.    Jakie będą społeczne i środowiskowe korzyści tej inwestycji? Co zyskają mieszkańcy?

Miasto w efekcie realizacji projektu chciałoby, aby rozszczelnienie placu Jana Pawła II przyczyniło się do likwidacji miejskiej wyspy ciepła poprzez zwiększanie powierzchni terenów zieleni i rozwój zielono-niebieskiej infrastruktury, poprawy systemu retencji wód deszczowych i ich ponowne wykorzystanie. Poprawi się jakość powietrza w centrum – silne zasklepienie powierzchni w centrach miast wpływa również na spadek jakości powietrza, ponieważ sucha i nagrzana powierzchnia przyczynia się do zwiększenia udziału ilości pyłu i innych szkodliwych dla zdrowia ludzi substancji chemicznych. Obniży się temperatury w centrum – zieleń miejska wymieniana jest jako podstawowy element mający wpływ m.in. na łagodzenie temperatury w miastach oraz prawidłowe gospodarowanie wodami opadowymi, nawet na obszarach silnie zurbanizowanych. Korzyścią będzie też zwiększenie poziomu mikro- i małej retencji. Ważne jest również ożywienie/wtłoczenie życia do centrum miasta.

11.    Jakie inne inwestycje planuje miasto w najbliższym czasie?

Obecnie przygotowujemy się do dużego projektu pn.: Rozwój błękitno-zielonej infrastruktury Śląska poprzez renaturyzację zubożonej doliny rzeki Bytomki wraz z ochroną cennych ekosystemów i stworzenie zielonych połączeń z regionem. Przedsięwzięcie ma na celu kompleksową rewitalizację i rekultywację zdegradowanych terenów miasta w kierunku środowiskowym, tj. oczyszczenie i readaptację przyległych terenów poprzemysłowych, a także zwiększenie udziału mikromobilności w przemieszczaniu się w regionie pomiędzy miastami. Nieodzownym elementem projektu będzie współpraca z gminami graniczącymi bezpośrednio z doliną – Zabrzem i Bytomiem (kolejnym krokiem będzie podpisanie listu intencyjnego).
Co istotne, zgodnie z koncepcją projektu, Dolina Bytomki będzie połączona zielonym korytarzem z południem miasta za pomocą Traktu Rudzkiego. Do tej pory Trakt został zrealizowany w centralnej części miasta i łączy dzielnice Wirek z Nowym Bytomiem.
Trakt Rudzki to ścieżka pieszo-rowerowa, która łączy obiekty sportowe, parki, skwery oraz miejsca związane z historią Nowego Bytomia i Wirku.

W zdecydowanej większości są to obiekty poprzemysłowe po nieczynnych zakładach, wyrobiskach, zwałowiskach.